Borelioza jest chorobą wieloukładową, obligatoryjnie przenoszoną przez kleszcze, wywołaną przez bakterie Gram-ujemne - krętki Borrelia burgdorferi (B.b), których głównym rezerwuarem są zwierzęta dzikie (sarny, jelenie, drobne gryzonie leśne). Kleszcze Ixodes ricinus występujące powszechnie w lasach liściastych, mieszanych, na liniach brzegowych lasów i pól uprawnych, lasów i łąk, w parkach miejskich, ogródkach działkowych, mogą być zarówno rezerwuarem tych bakterii jak i ich przenosicielem (wektorem). Przeniesienie krętków Borrelia burgdorferi na człowieka następuje zwykle po pokłuciu przez zakażonego kleszcza. Z badań naukowych wynika, że w Polsce bakteriami Borrelia burgdorferi zakażonych jest średnio od kilku do kilkunastu procent kleszczy w zależności od regionu kraju.
{gallery}borelioza2{/gallery}
Fot. Angelina Wójcik-Fatla, Anna Kloc. Wszystkie prawa zastrzeżone.
Borelioza jest jednostką chorobową o złożonej patogenezie, przebiegająca z reguły w trzech następujących po sobie stadiach.
Charakterystycznym objawem boreliozy w pierwszej fazie zakażenia jest tzw. rumień wędrujący pojawiający się najczęściej po 10-15 dniach w miejscu ukłucia przez kleszcza i po wprowadzeniu krętków B.b do organizmu. Obserwuje się wtedy zmiany obrączkowe na skórze (głównie kończyn), znane pod nazwą rumienia wędrującego. Podanie antybiotyku w tej fazie boreliozy może zahamować rozwój kolejnych stadiów. W kolejnym okresie choroby dochodzi do zajęcia narządów wewnętrznych, któremu towarzyszyć mogą: blok przedsionkowo-komorowy jako skutek zapalenia mięśnia sercowego, zapalenie siatkówki i naczyniówki oka, zmiany w narządzie słuchu. Trzecie stadium boreliozy rozwija się od kilku miesięcy do kilku lat po zakażeniu i manifestuje się objawami ze strony centralnego układu nerwowego (neuroborelioza) obserwuje się wtedy bardzo silne bóle głowy, sztywności karku, nudności i wymiotów; niekiedy może dojść do zapalenia nerwów czaszkowych odpowiedzialnych między innymi za prawidłową mimikę twarzy. W neuroboreliozie może dochodzić także do zajęcia nerwów obwodowych, które unerwiają kończyny. Obserwuje się wtedy m. in. silne nerwobóle, osłabienie siły mięśniowej, czy zaburzenia czucia w kończynach. W przewlekłej neuroboreliozie występują objawy podobne do stwardnienia rozsianego, obserwuje się również zmiany psychiczne, zaburzenia koncentracji, uwagi i pamięci.
W trzecim stadium choroby może wystąpić boreliozowe zapalenie stawów, które wymaga leczenia przez specjalistę antybiotykami. Brak leczenia lub leczenie nieprawidłowe może doprowadzić do nieodwracalnego zniszczenia powierzchni stawowych.
Z danych oficjalnych wynika, że w Polsce zachorowania na boreliozę mają tendencję wzrostową. Według Głównego Inspektoratu Sanitarnego i Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - Państwowego Zakładu Higieny, ogólna liczba zachorowań na boreliozę w naszym kraju w latach 2011, 2012, 2013, 2014, 2015 wyniosła odpowiednio: 9158, 8806,12763, 13866, 13870 przypadków. Obecnie zapadalność (liczba zachorowań na 100000 mieszkańców) wynosi 36,4.
Borelioza stanowi poważny problem epidemiologiczny, szczególnie w środowisku eksploatacji lasu i pracy rolnej, gdzie występuje jako choroba zawodowa pracowników leśnictwa i rolników. Na zakażenie krętkami Borrelia burgdorferi narażeni są również: lekarze weterynarii i zootechnicy, pracownicy zieleni miejskiej, pracownicy parków narodowych i krajobrazowych. Borelioza, jest obecnie jest najczęstszą zawodową chorobą zakaźną rejestrowaną w Polsce. Według Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych prowadzonego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi w ostatnich 5 latach stanowiła ponad 95% ogółu chorób zawodowych zarejestrowanych w sektorze rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa.
Profilaktyka boreliozy
Różnorodność gatunków i szczepów krętków Borrelia burgdorferi stwarza problemy z wyprodukowaniem skutecznej szczepionki przeciwko boreliozie.
W chwili obecnej zaleca się unikanie ekspozycji na kleszcze poprzez stosowanie repelentów (środków odstraszających kleszcze) podczas przebywania w miejscach o dużej aktywności kleszczy, a w przypadku zaatakowania przez kleszcza – szybkie jego usunięcie z powierzchni ciała. Zakażenie krętkami Borrelia burgdorferi wymaga co najmniej 24 godzinnego kontaktu z zakażonym kleszczem wkłutym w ciało, a ryzyko wprowadzenia Borrelia burgdorferi do krwi rośnie wraz z czasem trwania kontaktu. Z tego powodu szybkie i prawidłowe usunięcie kleszcza jest najskuteczniejszą formą profilaktyki. Służą do tego pęsety z cienkimi końcówkami oraz specjalnie zaprojektowane przyrządy.
Podczas usuwania kleszcza należy zachować dużą ostrożność, by nie doszło do rozerwania i wprowadzenia jego zawartości do krwioobiegu. Nie wolno smarować kleszcza tłuszczem!
Podczas przebywania na terenach leśnych lub w ich pobliżu zaleca się noszenie ubrania zasłaniającego ręce i nogi (koszule z długim rękawem, spodnie wpuszczone w skarpety). Odzież powinna być koloru jasnego, ponieważ wtedy łatwiej można zauważyć kleszcza i go usunąć. Odkryte części ciała i ubranie należy spryskać repelentem. W handlu dostępna jest szeroka gama preparatów przeciwko kleszczom mających postać, aerozolu, kremu, żelu, emulsji. Przed zastosowaniem takiego preparatu należy zapoznać się z zaleceniami producenta. Podczas przebywania wielogodzinnego na obszarze leśnym może być konieczna dodatkowa aplikacja repelentu.
Ważne jest by po powrocie z terenów leśnych dokładnie obejrzeć całe ciało, najlepiej przy pomocy szkła powiększającego i w przypadku zauważenia kleszcza - prawidłowo go usunąć. Wskazana jest gorąca kąpiel ze szczotkowaniem ciała w celu ewentualnego usunięcia bardzo małych rozmiarów larw kleszcza (często niewidocznych gołym okiem).
W przypadku pokłucia przez kleszcze należy dokładnie obserwować miejsce, w którym zauważono kleszcza czy nie pojawia się zmiana skórna w postaci rumienia. Jeśli taka zmiana zostanie zauważona, należy o tym poinformować lekarza pierwszego kontaktu.